Белорусский фольклор - Искусство и культура - Скачать бесплатно
Змест:
1. Уводзіны……………………………………………2
2. Беларуская вусна-паэтычная творчасць……….3
3. Каляндарна-абрадавая паэзія……………………4
4. Замовы……………………………………………...5
5. Прыказкі і прымаўкі……………………………...6
6. Загадкі………………………………………………7
7. Казкі………………………………………………...7
8. Легенды і паданні…………………………………8
9. Анекдоты, жарты, гумарэскі…………………..10
10. Прыпеўкі………………………………………..10
11. Пазаабрадавыя песні…………………………..11
12. Балады…………………………………………...11
13. Народны тэатр………………………………….12
14. Заключэнне……………………………………..13
15. Прыклады……………………………………….14
16. Спіс літаратуры………………………………..18
Ёсць ў простай яго [селяніна] думцы, ў шчырай
наіўнай ноце яго песні, у яе прыродных танах якаясь
невядомая любасць, чароўная сіла, якая прымушае шыбка
біцца сэрца; захапляе, уракае, нават самой прастатой
цешыць.
Аляксандр Рыпінскі.
Уводзіны.
Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках
пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах
і паданнях, якія былі першымі праявамі яго мастацкай творчасці. Песні,
казкі, паданні на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання
перадаваліся, станавіліся выдатнымі творамі мастацтва. Ў іх адлюстроўваліся
ўсе найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў:
барацьба чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да
радзімы і нянавісць да ворагаў, глыбокі антымізм.
Многія фальклорныя творы ствараліся і бытавалі пры пэўных акалічнасцях –
у час свят, працы. Яны суправаджалі працоўную дзейнасць чалавека (працоўныя
песні), дапамагалі ў выхаванні дзяцей (песні-калыханкі, дзіцячыя песні,
загадкі, казкі), перадавалі новым пакаленням жыццёвы вопыт і мудрасць
(легенды, паданні, прымаўкі, прыказкі і інш.). Пашыраючыся і ў пазнейшы
час, фальклорныя творы ўплывалі нават на развіцце пісьмовай літаратуры.
Вусная паэзія народа заўсёды жывіла паэзію і літаратараў, і пісьменнікаў,
была невычэрпнай крыніцай ідэй, вобразаў, спосабаў мастацкага адлюстравання
жыцця беларускага народа.
Вусная народная творчасць – важнейшая частка духоўнай культуры народа –
надзвычай добра захавалася не толькі ў памяці беларусаў, але і ў актыўным
бытаванні, адыграла вялікую ролю ў нацыянальнай самасвядомасці, ў развіцці
літаратуры і мастацтва; яна плённа ўплывае і сёння на працэсы нацыянальнага
адраджэння. Тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе
азначае народная мудрасць. Фальклор у яго вузкім, філалагічным значэнні –
адзін з відаў народнага мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць у вобразах,
створаных пры дапамозе паэтычных слоў. Фальклорны працэс заўсёды адбываецца
ў межах традыцыі, абапіраецца на папярэдні вопыт, выкарыстоўвае мастацкія
каштоўнасці, якія належаць усяму народу. Фальклор узнік раней, чым
пісьменнасць і, натуральна, бытаваў толькі ў вуснай перадачы. Або і са
з’яўленнем пісьменнасці доўгі час перадача з вуснаў у вусны таксама была
адзіным шляхам распаўсюджвання фальклору. Але народ знаёміўся не толькі з
песняй, казкай, прыказкай, прымаўкай, легендай, але і з узорамі лепшай
пісьмовай літаратуры. Калектыўнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць – рысы,
уласцівыя толькі фальклору і якімі ён прынцыпова адрозніваецца ад мастацкай
літаратуры. Фальклорныя творы адрозніваюцца ад твораў пісьмовай літаратуры
і некаторымі асаблівасцямі мастацкай формы. Гэта ў першую чаргу традыцыйная
паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяў. Традыцыйная народная
сімволіка, разнастайныя формы, пастаянныя эпітэты, метафары, параўнанні і
іншыя віды тропаў, асаблівасці кампазіцыі надаюць вуснай паэзіі спецыяльны
каларыт. Гэтыя мастацкія сродкі характэрны і для старадаўніх класічных форм
народнай творчасці, і для многіх твораў, што ўзнікаюць у наш час, хаця,
бясспрэчна, паэтыка сучаснага фальклору набывае і новыя рысы. Фальклор нясе
ідэі справядлівасці і сацыяльнай роўнасці, перадае адносіны народа да
важнейшых падзей, выказвае цікавасці працоўных. Творы адлюстроўвалі і
ўслаўлялі барацьбу супраць прыгнёту, супраць іншаземных захопнікаў. У
творчасці кожнага народа ёсць свае непаўторныя рысы, якія ўтвараюць
народную спецыфіку фальклора. Разам з тым многія творы, складзеныя рознымі
народамі, падобныя. Прычынамі такога падабенства з’яўляюцца агульнасць
законаў развіцця чалавечага мыслення, свядомасці людзей і мастацкай
творчасці, асабліва ў падобных умовах жыцця.
Беларуская вусна-паэтычная творчасць
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць таксама мае шмат агульнага
з творчасцю іншых народаў свету і ў той жа час уносіць у сусветную
скарбніцу народнай паэзіі свой пэўны ўклад, канкрэтнае значэнне якога
становіцца відавочным пры разглядзе асноўных этапаў развіцця беларускага
фальклору і асобных яго жанраў.
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць прадстаўлена амаль усімі
жанрамі: каляндарная і сямейна-абрадавая паэзія, казкі, паданні і легенды,
прыказкі і прымаўкі, загадкі, замовы, народны тэатр у розных яго відах,
сацыяльна-бытавая лірыка. Не было ў беларускім фальклоры такіх твораў, як
быльны або думы, спецыфічных для рускага і ўкраінскага фальклору. Але
беларускі народ таксама стварыў свой гераічны і гістарычны эпас, які хаця і
не набыў адзінай жанравай формы, аднак даволі поўна адлюстроўваў многія
гераічныя старанні нашага мінулага. Нацыянальны каларыт беларускаму
фальклору надаюць паэтычныя вобразы волатаў і асілкаў, асобныя мастацкія
сродкі, паэтычная мова. Фальклор з’явіўся першай паэтычнай школай многіх
выдатных пісьменнікаў. Творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я.
Лучыны, А. Гурыновіча, М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа і многіх іншых
вядомых беларускіх паэтаў і празаікаў непарыўна звязана з народнай паэзіяй
і па сутнасці выкарыстана з яе. І вось што гаварыў Я. Купала аб фальклоры:
“Кнігі абудзілі маю фантазію… Але больш за ўсё, я думаю, зрабілі на мяне
ўплыў беларускія народныя казкі, якія я чуў у маленстве… Не толькі
блізкасць да народа, з якім я падзяляў і гора, і радасць, але і народная
торчасць, з якой я знаёміўся, слухаючы ад блізкіх мне людзей казкі і інш.,
безумоўна рабіла на мяне свой уплыў у сэнсе развіцця фантазіі.”
Беларуская вусна-паэтычная творчасць глыбока і ўсебакова раскрывае веліч
мастацкага генія народа, прыгажосць яго маральнага аблічча, высакароднасць
ідэалаў, самаадданую барацьбу за іх ажыццяўленне. Разам з іншымі відамі
народнага і прафесійнага мастацтва яна з’яўляецца важнейшым духоўным
набытам нацыі, адным са сродкаў выхавання яе сама-свядомасці.
Падзяліць вусныя народныя творы па часе іх з’яўлення немагчыма, бо ў
адным і тым жа творы можна знайсці нешта ад розных часоў, сувязь самой
мінуўшчыны з цяперашнім жыццём. Таму лепш разглядаць паасобна віды вуснай
народнай творчасці.
Каляндарна-абрадавая паэзія
Каляндарна-абрадавая паэзія – від фальклору, які суправаджаў аграрныя
святы і працу земляроба на працягу гаспадарчага года. Вытокі каляндарна-
абрадавай паэзіі – у родавым грамадстве. У самым старажытным пласце
каляндарных абрадаў, павер’яў, песень ужо адбіўся культ Сонца. Не выпадкова
і найбольшыя земляробчыя ўрачастасці, святкаванні, у першую чаргу каляды,
купалле, прыпадалі на зімовае і летняе сонцастаянне. Назіранні старажытнага
чалавека над кругазваротам сонца, зменамі ў прыродзе, біялагічнымі цыкламі
раслін склаліся ў цэлую сістэму поглядаў, якія знайшлі выяўленне ў аграрна-
магічных абрадах, павер’ях, каляндарных прыкметах, прыказках, песнях.
Чалавек першабытнага грамадства імкнуўся разгадаць таямніцы прыроды,
паўплываць на іх дзеля захавання роду, каб забяспечыць аснову дабрабыту
сям’і – вырасціць і сабраць ураджай, захаваць статак, спадзяваўся дасягнуць
гэтага заклінаннем, магічным словам, абрадавым рытуалам. З развіццём
грамадства каляндарна-абрадавая паэзія шырока адлюстроўвала ў сабе
працоўную дзейнасць земляроба, маральна-этычныя ўяўленні народа, паэтычны
погляд на свет, прыроду, чалавека.
Паэзія беларускага земляробчага календара ўключае звыш 20-ці жанравых і
групавых песенных разнавіднасцей. Яна буйна развівалася, добра захавалася і
складае своеасаблівы феномен беларускай нацыянальнай паэтычна-песеннай
культуры. Цыклізацыя каляндарна-абрадавай паэзіі абумоўлена кругазваротам ў
прыродзе, чаргаваннем пор года. У паэзіі беларускага земляробчага календара
вылучаюцца чатыры вялікія цыклы: веснавы, летні, асенні, зімовы. Кожная
пара года, кожны сезонна-вытворчы перыяд мелі адпаведныя абра-ды, звычаі,
павер’і, песеннае суправаджэнне. Агульнай у іх была шырокая аграрная
аснова, мэтавая ўстаноўка, паасобныя матывы, што вынікалі з яе. Усе
каляндарныя абрадава-песенныя комплексы былі прасякнуты думкай аб будучыні
роду, сям’і, клопатам пра тое, каб у найспрыяльнейшы час засеяць ніву,
вырасціць і захаваць ад стыхій ураджай, зберагчы статак ад паморку і дзікіх
звяроў, у пару сабраць плён. Аднак толькі гэтай, галоўнай, функцыяй змест
каляндарна-абрадавай паэзіі не вычэрпваўся. Мела яна і гулліва-пацешлівае
прызначэнне, а таксама немалое эстэтычнае значэнне.
Зімовы перыяд у сялянскім каляндары меў падрыхтоўчы характар. Абрады і
песні зімовага цыкла былі накіраваны на тое, каб загадзя, наперад
паўплываць на будучы ўраджай, захаваць азімыя пасевы, рунь на палях.
Веснавыя абрады і песні павінны былі асвячаць сабою асабліва адказны
перыяд у жыцці старажытнага земляроба – пачатак палявых работ, час веснавых
усходаў, выгану жывёлы на пашу.
Летнія абрады і песні прызначаліся зберагчы збажыну ў пару даспявання,
паспрыяць паспяховаму збору ўраджаю.
Асенні перыяд земляробчага каляндара быў бедны на абрады. Звязаны з
уборкай яравых, выбаркай, апрацоўкай ільну, засяваннем азімых – заканчэннем
палявых работ, ён характарызаваўся дамінаваннем у песнях перадвясельных
матываў, развіццём у іх моцнага лірычнага пачатку.
Замовы.
Замовы (у народзе яшчэ называюць загаворамі, нагаворамі, шэптамі) – гэта
славесныя формулы, якім надавалася магічнае значэнне. Замовы – від народнай
творчасці, які ў сучасны момант у жывым бытаванні амаль не сустракаецца.
У мінулым замовы былі шырока распаўсюджаны ў быце і мелі чыста
ўтылітарнае значынне: з дапамогай слова, магічнага дзеяння ператварыць
жаданае ў рыальнасць, падобным выклікаць падобнае.
Нягледзячы на пашыранасць сярод сялянства, замовы больш за ўсё
знаходзіліся на ўзбраенні вузкай групы людзей – “прафесіяналаў”, так званых
шаптуноў, чараўнікоў, ведзьмароў, якія з мэтай замацавання ў насельніцтва
веры ў магічную сілу слова нярэдка выкарыстоўвалі рацыянальныя сродкі
народнай медыцыны, чым забяспечвалі больш устойлівае месца гэтаму віду
творчасці ў народзе.
Прынята дзяліць замовы на некалькі тыматычных груп:
1. Замовы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека (паляванне,
рыбацтва, пчалярства, збор ягад, грыбоў, захаванне жывёлы, ураджаю);
2. Замовы супраць хвароб;
3. Замовы, звязаныя з сямейнымі адносінамі і прыватным бытам (сюды
адносяцца таксама прысушкі і адсушкі – любоўныя замовы);
4. Замовы, звязаныя з грамадскімі адносінамі і г.д.
Замовы каштоўныя тым, што ў іх знайшлі адлюстраванне асаблівасці
гаспадарчага, грамадскага і духоўнага жыцця чалавека. Яны з’яўляюцца
помнікамі мастацкага слова народа.
Прыказкі і прымаўкі.
У афарыстычнай творчасці беларускага народа прыказкі і прымаўкі
карыстаюцца найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроўвалі багаты працоўны
і жыццёвы вопыт народа, яго мудрасць, псіхалогію і светапогляд, маральна
этнічныя і эстэтычныя ідэалы.
Прыказкі і прымаўкі ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве. У некаторых з
іх адбіліся язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны,
жывёл. Кожная эпоха пакідае пасля сябе велізарныя пласты прыказак і
прымавак: у іх адлюстроўвалася жыццё ў часы прыгону, ва ўмовах жорсткай
капіталістычнай эксплуатацыі, раскрываюцца карэнныя змены ў жыцці і побыце
народа ў сучаснасці. Ў прыказках і прымаўках эпохі феадалізму выразна
адбілася тэма прыгоннага жыцця, паказана стаўленне народа да паноў і іх
падданых.
Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець
ворагаў. Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і
зло.
Увогуле, прыказкі і прымаўкі – гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця
народа ў розныя гістарычныя эпохі.
Загадкі.
Загадка – кароткае паэтычна-вобразнае апісанне прадмета або з’явы, якое
даецца, як правіла, у форме пытання і адгадваецца па другарадных адзнаках,
па прыкметах падабенства.
Лічыцца, што галоўная функцыя загадкі – развіваць ў чалавека мастацка-
вобразнае мысленне, паэтычны погляд на рычаіснасць. У мінулым загадка
служыла сродкам выпрабавання разумовых здольнасцей, іншасказальная,
загадкавая форма з поспехам выкарыстоўвалася ў ваенных і пасольскіх
справах. Загадкі, песні-загадкі надзвачай шырока ўжываліся ў вясельных
абрадах, напрыклад, з мэтай “праверкі” разумовай сталасці жаніха.
Доўгімі зімовымі вечарамі моладзь і старэйшыя людзі, сабраўшыся ў якой-
небудзь хаце, арганізоўвалі займальныя спаборніцтвы загадачнікаў. Яна
пашырала кругагляд чалавека, развівала яго фантазію, кемлівасць,
назіральнасць, трэніравала памяць, прывучала да развагі, аналізу.
Цяпер гэты старажытны жанр страціў сваю сур’ёзную актыўна-грамадскую
функцыю і стаў сродкам забавы і пацехі – творчасцю дзяцей і для дзяцей.
Каштоўнасць традыцыйнай загадкі ў тым, што яна ў высокапаэтычнай форме
адлюстравала гаспадарчую і працоўную дзейнасць чалавека, яго жыццёвы вопыт,
быт, працу, фауну, флору, будову сусвету і да нашых дзён мае вялікае
эстэтычна-мастацкае значэнне для выхавання дзяцей.
Казкі.
Сярод апавядальных жанраў беларускай вуснапаэтычнай творчасці шырынёй
ахопу жыццёвых з’яў, глыбінёй абагульнення, яркасцю створаных вобразаў
вылучаюцца казкі. Тэрмін “казка” аб’ядноўвае розныя па форме і зместу
апавядальныя творы: пра жывёл і птушак, пра фантастычных пачвар і
непераможных асілкаў, пра кемлівага сялянскага сына Несцерку і ненажэрных
крывасмокаў-паноў, пра хітруна-злодзея і служкаў культу, пра мудрую
дзяўчыну і языкатую жонку і інш. Сярод розных, але ў асноўным блізкіх паміж
сабой азначэнняў казкі, якія прыводзяцца ў навуковай літаратуры, найбольш
прыдатным можна лічыць наступнае: казка – гэта мастацкае вуснае апавяданне
сацыяльна-бытавога, фантастычнага або авантурна-навелістычнага зместу, якое
адлюстроўвае рэчаіснасць пры дапамозе мастацкай выдумкі і заключае ў сабе
дыдактычна-павучальны сэнс.
Казкі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці і заўсёды былі непарыўна звязаны
з шматгранным жыццём народа, яго барацьбой з сіламі прыроды, а ў класавым
грамадстве – за роўнасць, сацыяльную справядлівасць. Казкі як творы
сапраўднага мастацтва задавальнялі эстэтычныя запа-трабаванні народа і ў
той жа час былі важным сродкам пазнання навакольнага свету і абагульнення
працоўнага вопыту многіх пакаленняў, а таксама сродкам выхавання.
Класіфікацыя казак даволі ўмоўная. Звычайна іх падзяляюць на казкі аб
жывёлах, чарадзейныя, або міфічныя, і сацыяльна-бытавыя. Кожная з груп
беларускіх казак вылучаецца асаблівасцямі зместу, сістэмай вобразаў,
характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстравання рэчаіснасці. Усім ім
уласціва высокае паэтычнае майстэрства. Беларускія казкі маюць шмат
агульнага з казкамі іншых народаў, асабліва славян, але ў той жа час
узбагачаюць казачны эпас славянскіх народаў новымі сюжэтамі, ідэямі,
вобразамі.
Ў наш час казачная традыцыя паступова затухае, але многія казкі трывала
захоўваюцца ў народным рэпертуары і па-ранейшаму выконваюць значную ролю ў
выхаванні падрастаючага пакалення. У апошнія гады ў розных раёнах Беларусі
было запісана шмат гэтых твораў, у асноўным казкі пра жывёл і чарадзейныя,
якія карыстаюцца асаблівай увагай дзіцячай аўдыторыі. Былі выяўлены і
таленавітыя казачнікі, рыпертуар якіх вылучаецца багаццем і разнастайнасцю,
а майстэрства выканання прыцягвае шырокую аўдыторыю. Ад 20 да 30 твораў
расказалі К. Мельнікава, Ф. Вяргун, С. Ляўчэня. Як і ў мінулым, сярод
сучасных казачнікаў можна вылучыць два тыпы: імправізатараў, якія ў межах
традыцыі свабодна абыходзяцца з матэрыялам, і традыцыяналістаў, што строга
прытрымліваюцца вядомай сюжэтнай схемы і нават вядомага ім тэксту.
Легенды і паданні.
Да легенд звычайна адносяць трывала замацаваныя ў фальклорнай традыцыі
вусныя апавядальныя творы, ў аснове якіх ляжыць фантастычны вобраз або
ўяўленне, звязаныя з гісторыяй людзей або тлумачэннем розных прыродных і
грамадскіх з’яў. У больш вузкім разуменні, якога прытрымліваюцца некаторыя
даследчыкі, легендамі з’яўляюцца толькі творы на біблейскія сюжэты, г.зн.
апакрыфічныя творы.
Легенды – мастацкія творы, але даменантнай ў іх з’яўляецца не
эстэтычная, як ў казках, а пазнавальная функцыя.
Беларускія легенды разнастайныя па тэматыцы. У апублікаваных запісах
прадстаўлены легенды касмаганічныя, этнагенічныя, гістарычныя, апакрыфічныя
і інш. У іх адлюстраваны розныя ўяўленні народа, спробы растлумачыць
паходжанне сусвету і зямлі, чалавека і жывёл, сутнасць розных з’яў прыроды
і грамадскага жыцця. Часам у легендах адчуваецца рэлігійны ўплыў, але ў той
жа час многім легендам ўласцівы элементы стыхійнага матэрыялізму, у якіх
асуджаецца эксплуатацыя чалавека чалавекам, сацыяльная няроўнасць,
выказваюцца крытычныя адносіны да рэлігійнага вучэння.
У некаторых беларускіх легендах распрацоўваюцца розныя маральна-этычныя
праблемы, сцвярджаецца неабходнасць добрасумленных адносін да працы,
справядлівых і добразычлівых адносін паміж людзьмі, але часам гэтыя
станоўчыя ідэі атрымліваюць рэлігійную афарбоўку.
Нягледзячы на агульную тэндэнцыю затухання гэтага жанра, у часы Вялікай
Айчыннай вайны ўзніклі легенды пра мужных абаронцаў нашай Радзімы, пра
партызанскіх камандзіраў.
Па сваёй асноўнай функцыі – перадача выпрацаваных папярэднімі
пакаленнямі пэўных ведаў або ўяўленняў – да легенд набліжаюцца паданні. Але
калі легенды заўсёды фантастычныя па зместу і ў сувязі з гэтым маюць
адпаведную паэтыку, паданні даюць звесткі аб рэальных асобах і сапраўдных
падзеях, хаця, натуральна, пры перадачы з вуснаў у вусны аддаляюцца ад
першаасновы, жыццёвы матэрыял набывае ў іх паэтычную інтэрпрэтацыю.
Найбольш распаўсюджаныя ў беларускім фальклоры паданні гістарычныя і
тапанімічныя, многія з якіх маюць гістарычную афарбоўку. З вуснаў у вусны
перадаваліся паданні аб асілках, якія нібыта некалі жылі на тэрыторыі
сучаснай Беларусі і пакінулі пасля сябе старажытныя гарадзішчы ды
велізарныя камяні з адбіткамі сваіх пальцаў ці рук. Тэма многіх паданняў –
барацьба беларускага народа с іншаземнымі захопнікамі. Яны маляўніча
апавядаюць аб адзінаборстве рускага воіна з татарскім, пра перамогу над
шведамі, пра Айчынную вайну 1812 г. Адначасова ў гэтых творах адлюстраваны
цяжкія пакуты, якія прыносілі войны народу, з гневам і болем апавядаецца аб
рабунках і здзеках, што чынілі захопнікі на беларускай зямлі. Вядомы
таксама шматлікія паданні аб заснавані розных населеных пунктаў, паданні аб
рэках, азёрах, урочышчах і нават асобных збудаваннях. Такія паданні таксама
дапамагаюць глыбей пазнаць мінулае, перадаюць адносіны народа да розных
падзей, яго ўяўленні аб гісторыі роднага краю і любоў да сваёй зямлі.
Анекдоты, жарты, гумарэскі.
Празаічныя жанры малой формы – анекдоты, жарты і гумарэскі – узніклі
амаль адначасова з сацыяльна-бытавымі казкамі, развіваліся ў цеснай сувязі
з імі, актыўна бытуюць і ў наш час.
Пад анекдотам да палавіны 19 ст. разумелі кароткае камічнае апавяданне
пра смешны выпадак з жыцця вядомага гістарычнага дзеяча. Пазней анекдотамі
сталі называць невялікае вуснае аднаэпізоднае апавяданне пра незвычайную,
смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак з неспадзявана
камічнай развязкай. Блізкім да анекдота з’яўляецца жарт, у аснове якога
таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасціпная насмешка. У параўнанні з
анекдотам, які выстаўляе на смех і сацыяльна-палітычныя з’явы, жарт
звычайна незласліва высмейвае бытавыя здарэнні, паасобныя малаістотныя, але
смешныя рысы і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі. Як і для анекдота, для
жарта характэрна аднаэпізоднасць, нечаканасць выніку. Найбольш папулярная
форма жарта дыялагічная. Праз кароткі дасціпны дыялог выяўляецца асноўны
ідэйны сэнс твора, накіраванасць насмешкі.
Добразычлівым характарам смеху вызначаецца і гумарэска, або досціп –
таксама невялікі апавядальны твор, у якім трапна высмейваюцца прыватныя
з’явы, паводзіны людзей. Для гумарэскі не абавязковыя нечаканы камічны
вынік, аднаэпізоднасць. Жанравыя межы паміж анекдотам, жартам, гумарэскай
невыразныя і нярэдка творы гэтых жанраў у зборніках змешваюцца.
Прыпеўкі.
Прыпеўка – невялікая лірычная песенька, якая складаецца з чатырох радкоў
і выконваецца на які-небудзь сталы матыў. Вядомы і іншыя назвы гэтага
жанру: вытанкі, скакушкі, брандушкі, выдрыганцы і інш. Тэрмін “прыпеўка”
запазычаны з рускай навуковай тырміналогіі і ў першыню ў навуковую
беларускую літаратуру ўведзены В. Астаповічам.
Вытокі жанру ў танцавальных прыпеўках, а таксама ў прыпеўках вясельных і
дударскіх. У прыпеўках адлюстраваны многія бакі жыцця сялянства. Аднак
асноўная тэма гэтага жанру – любоў. У прыпеўках прыкметнае месца займае
грамадска-палітычная тыма.
Сярод фальклорных жанраў, якія адлюстроўваюць сучаснасць, адно з першых
месц належыць прыпеўцы.
Першыя публікацыі беларускіх прыпевак адносяцца да 40-х гг. XIX ст.
Пазаабрадавыя песні.
Пазаабрадавыя песні, як відаць з самой назвы, - гэта песні, якія
выконваюцца незалежна ад абрада ці календара, у любы час і ў розных
канкрэтных жыццёвых абставінах. У народзе пра гэтыя песні гавораць, што яны
спяваюцца “абы калі”, “калі давядзецца”, “калі надумаешся”, “хоць дзе”,
“дзе можна” і інш. Спяваюць іх у час адпачынку і на рабоце, дома і ў полі,
“на міру” і сам-насам. Песні гэтыя не звязаны ні з гульнямі, ні з
дзеяннямі.
Мелодыя ў пазаабрадавай песні замацавана непасрэдна за адным тэкстам
(рэдка адзін тэкст выконваецца на некалькі мелодый), тады як у каляндарна-
абрадавай паэзіі на адзін і той жа напеў (асабліва ў вясельнай
песнятворчасці) спяваецца многа тэкстаў.
Пазаабрадавыя песні ў адрозненне ад каляндарна-абрадавых характарызуюцца
большай актыўнасцю, што дало ім магчымасць шырока адлюстроўваць самыя
розныя бакі побыту народа.
Пазаабрадавыя песні часта называюць проста лірычнымі, бо лірычны пачатак
(а ён уласцівы таксама каляндарна-земляробчым і сямейна-абрадавым песням)
з’яўляеццы дамінуючым. Гэта песні пра асабістыя пачуцці і перажыванні
чалавека, пра яго адносіны да акаляючай рэчаіснасці.
Сіла ўздзеяння пазаабрадавай лірычнай песні ў тым, што яна перадае
пачуцці і перажыванні, сугучныя, блізкія, зразумелыя многім людзям,
вылучаецца глыбінёй, багаццем і разнастайнасцю чалавечых эмоцый. Тут
радасць і гора, любоў і нянавісць, весялосць і смутак чалавека. У гэтых
песнях выяўляюцца лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусаў: смеласць,
адвага, праўдзівасць, працавітасць, гасціннасць, гуманізм, чуласць,
сціпласць, імкненне да свабоды і нянавісць да прыгнятальнікаў. У іх знайшла
адлюстраванне народная мараль, светапогляд працоўных. Пазаабрадавая
песенная лірыка дае шырокую карціну жыцця народа, яго сямейна-бытавых і
сацыяльна-грамадскіх адносін, таму не выпадкова яе называюць энцыклапедыяй
жыцця народа.
Балады.
У народнай пазаабрадавай песеннай творчасці асобную групу складаюць
балады – ліра-эпічныя творы. Тэрмін “балада” ў народзе невядомы. Спевакі іх
называюць доўгімі або жалоснымі песнямі. У навуковы ў жытак гэты тэрмін быў
уведзены ў XIX ст. Збіральнікі і даследчыкі беларускай вуснапаэтычнай
творчасці называлі балады думамі або думкамі.
Балады – творы драматычнага зместу, напоўненыя высокім эмацыянальным
пачуццём. Тэма іх – сямейнае або асабістае жыццё чалавека, незвычайныя,
трагічныя здарэнні. Як і многія іншыя фальклорныя жанры, балада ўзыходзіць
да глыбокай старажытнасці і прайшла складаны эвалюцыйны шлях станаўлення.
Паводле распрацаванай беларускімі фалькларыстамі класіфікацыі, балады
дзеляцца на пяць асноўных груп:
1. Песні з міфалагічнымі матывамі, у якіх тлумачыцца паходжанне раслін,
жывёл, каменняў, апавядаецца пра пераўтварэнне чалавека ў расліну,
жывёлу, птушку, камень і г. д.;
2. Песні казачнага і легендарнага зместу, у якіх побач з рэальнымі
героямі дзейнічаюць персанажы, тыповыя больш да фантастычных казак і
легенд;
3. Песні-загадкі, у якіх героі загадваюць, на першы погляд,
неверагодныя, невырашальныя загадкі;
4. Песні гульнёва-падарожнага складу, якія характарызуюц-ца
своеасаблівай кампазіцыяй – “паўтарэнне з нарастан-нем” і пэўнай
умоўнасцю зместу;
5. Песні навелістычнага зместу, у якіх апавядаецца пра неверагодныя
падзеі, пераважна драматычнага ці трагічнага характару ў асабістым
жыцці людзей. У іх адсутнічае фантастыка. Асноўная тэма – нешчаслівае
каханне, здрада, сямейныя канфлікты і інш.
Народны тэатр.
Народны тэатр – адметная з’ява ў традыцыйнай духоўнай культуры
беларусаў. Яго вытокі – у глыбокай старажытнасці, звязаны ён з першымі
спробамі чалавека да пераўвасаблення. У аснове народнага тэатра,
|
